لە دڵی زیندوو و زیندوو لە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران، لە چوارچێوەی دۆمەینی ئیداریی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، قەزای چۆمان (بە کوردی: قەزای چۆمان، قەزای چۆمان؛ عەرەبی: قضاء جومان) هەڵکەوتووە. ئەم قەزای گەشەسەندووە وەک بەشێکی بەرچاو لە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران کاردەکات، دەزگایەک کە خۆی لە خۆیدا وەک پێکهاتەیەکی سەرەکی پارێزگای هەولێری فراوانتر کاردەکات. ئیدارەی سەربەخۆی سۆران سەر بە پارێزگای هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستانی عێراقە. بەم ڕێکخستنە کارگێڕییە، قەزای چۆمان پێگەیەکی تایبەتی بەهرەمەندە کە بە هاوئاهەنگی لەگەڵ دیمەنە سەوزە سەوزەکان و خاکە دەوڵەمەندە کولتوورییەکانی هەرێمی کوردستان تێکەڵ دەبێت.
قەزای چۆمان لە چوارچێوەی ئیدارەی سەربەخۆی سۆران هەڵکەوتووە، مێژوویەکی هەیە کە دەگەڕێتەوە بۆ دامەزراندنی فەرمی لە ساڵی 1961، پەرەی سەندووە بۆ بەدەستهێنانی پێگەی قەزا لە ساڵی 1970. وەک قەوارەیەکی بەرچاو لە ژێر چەتری فراوانتری پارێزگای هەولێر، بە دووری 180 کیلۆمەتر لە باکووری پارێزگای هەولێر نیشتەجێیە ناوەندی ئیداری هەولێر و تەنها 25 کیلۆمەتر لە سنووری ئێرانەوە دوورە. سەرژمێری ساڵی ٢٠١٠ ڕاپۆرتی دا کە دانیشتووانێکی گەشەسەندوو کە نزیکەی ٢٨٤٠٠ کەس بوون، کە هەریەکەیان زیاد دەکات بۆ تابلۆی دەوڵەمەندی کولتووری ناوچەکە.
قەزای چۆمان، ناوچەیەکی پڕ لە زیندووی ئیدارەی سەربەخۆی سۆران، شانازی بە شێوازێکی جوگرافیای باش پێکهاتەدار دەکات، کە بە شێوەیەکی بەرچاو دابەشکراوە بەسەر چوار قەزای لاوەکی گرنگدا، ئەوانیش:
چۆمان – ناوەکی کارگێڕی قەزاکە، بە دەوروبەرە گەشاوە و ژیانی کۆمەڵایەتی دینامیکی ناسراوە.
حاجی ئۆمەران – قەزایەکی لاوەکییە کە بەخشراوە بە گوندە وێنەکێشەکانی وەک ئازادی و باوەکارێوە، کە تێڕوانینێکی سەرنجڕاکێش پێشکەش دەکات بۆ تابلۆی دەوڵەمەندی کولتووری ناوچەکە.
سمیلان – ناوچەیەک کە بە دیمەنە گەشاوە و کۆمەڵگە زیندووەکان تایبەتمەندە، کۆمەڵێک گوندی وەک سمیلان و چۆمبالۆکی تێدایە، کە نموونەی جۆراوجۆری دەوڵەمەندی بایۆلۆجی قەزاکە.
قەسرێ – ناوچەیەک کە پڕە لە شوێنەوارە دیمەندارەکانی وەک ئیسکۆک و بەردەڕەشان، کە کۆمەڵێک شوێنی سەرنجڕاکێشی کولتووری و سروشتی زیندوو بۆ گەڕان دابین دەکات.
جگە لەوەش، قەزاکە نزیکەی ١٦٦ گوند لەخۆدەگرێت، هەریەکەیان تارێکی ناوازە لە تابلۆی هەمەچەشن و ڕەنگاوڕەنگدا کە دیمەنی کۆمەڵایەتی قەزاکە لە قاڵب دەدات.
قەزای چۆمان وەک دەروازەیەکی سەوزایی کاردەکات، نمایشێکی ناوازەی سەرسوڕهێنەرەکانی سروشت پێشکەش دەکات، لەگەڵ شاخەکانی بەرز کە خاکەکە دەڕازێننەوە. جێگای سەرنجە، چیای حەسارۆست لە ڕۆژهەڵات و چیای ناسر لە ڕۆژئاوا وەکو چرای سەنتینێل وەستاون، دیمەنی سەرسوڕهێنەر و ڕێڕەوی بانگهێشتکەر بۆ ئارەزومەندانی سروشت پێشکەش دەکەن. سەرەڕای ئەوەش، سنوورەکانی باشووری ڕۆژهەڵات بە چیای کاروخ و چیای ڕەشی شکۆمەند ڕازاوەتەوە. وەک ناوچەی بەلکەیتی ناسراوە، وەک کۆگایەکی ڕووەکی دەوڵەمەند وەستاوە، لەنێویاندا فراوانییەکی بەرفراوانی دار گوێز و باخەکانی ترێ، لەنێو جۆرەها ڕووەکی تری میوەدا. کانییە ئاوییە فراوانەکان و ژینگە وێنەکێشەکان زیاتر قەزاکە بەرز دەکەنەوە، وەک پەناگەیەک بۆ سەرسامانی سروشت دادەمەزرێنن.
لەناو قەزاکەدا هەر گوندێک بەڵگەیە لەسەر ئەو مۆزایکە کولتوورییە زیندووەی کە ناوچەکە پێناسە دەکات. نیشتەجێبوونەکانی وەک دێلزە، ماران و شێخ وەسانان دەنگدانەوەی ڕۆحی شانازیی کولتوور و میوانداریی کوردییە، داڵدەدانی ئەو دابونەریتانەن کە بەدرێژایی نەوە بێشومارەکان پەروەردەکراون. گەشتێک بەناو ئەم گوندانەدا پەردە لەسەر شێوازێکی ژیانی زیندوو لادەدات، کە نوقم بووە لە داب و نەریتەکاندا کە بە تێپەڕبوونی کات بە نرخ و پارێزراون.
سەر بە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران، قەزای چۆمان بەهرەمەندە لە پەیوەندییەکی نایاب کە بەهۆی ڕێگای مێژوویی هامڵتۆنەوە ئاسانکاری بۆ دەکرێت. ئەم ڕێگایە گرنگە لە سەنتەری شاری هەولێرەوە سەرچاوە دەگرێت و درێژدەبێتەوە بۆ دەروازەی سنووری حاج عومران، گەشتێکی دیمەندار پێشکەش بە گەشتیاران دەکات و دەستەبەرکردنی پەیوەندی بێ کێشە بە شوێنە سەرنجڕاکێشە جیاوازەکانی ناو قەزاکە و دەوروبەری قەزاکە.
ناحیەی چۆمان بە نوێنەرایەتی میراتی فەرهەنگی و سروشتی کوردستان بە شانازییەوە، ئیشارەت بە سەردانکەران دەکات بۆ ئەوەی دەست بە گەشتێک بکەن کە بەڵێنی تێکەڵەیەک لە سۆز و دەوڵەمەندی سروشتی و دەوڵەمەندی کولتووری دەدات. بۆ قووڵبوونەوە لە نوانسە مێژووییەکان و زانیارییە وردەکان، بە میهرەبانییەوە ئاماژە بەو سەرچاوە فەرمییانەی کە لە ماڵپەڕی فەرمی ئیدارەی سەربەخۆی سۆراندا بەردەستن.
دەستپێکردنی گەشتێک بەناو قەزای چۆماندا پەردە لەسەر تێکەڵەیەکی دینامیکی سەرنجڕاکێشی سروشتی و میراتی کولتووری قووڵ هەڵدەخات، بەڵێنی ئەزموونێکی دەوڵەمەند و نوقمکەر لە دڵی زیندوو و زیندووی کوردستاندا.
